Ergonomie op de werkvloer: de sleutel tot werkbaar werk

Wat betekent ergonomie op de werkvloer? Wat zegt de wet, en hoe vertaal je dat naar jouw onderneming?
Tijdens een goed gevulde infosessie van Woodwize op 18 maart 2025 kwamen zowel de theoretische inzichten als de praktische toepassingen uitgebreid aan bod. In dit artikel vatten we de belangrijkste elementen samen, met concrete voorbeelden uit de praktijk.

Wat is ergonomie?

Karen Van Den Bulcke (preventieadviseur arbeidsveiligheid en ergonomie bij Attentia) maakte de aanwezigen tijdens de studiemiddag wegwijs in de theorie: "Ergonomie klinkt misschien abstract, maar is in de praktijk heel concreet te maken. We bekijken de werkomgeving van onze medewerkers en passen die aan hen aan, en niet omgekeerd. Vroeger stonden werkposten namelijk vast en moesten mensen zich aan de werkomstandigheden aanpassen. Dat leidde vaak tot fysieke klachten."

Ergonomie is geen luxe, maar een investering die rendeert

Vandaag kijken we vooral hoe we het werk kunnen afstemmen op de fysieke mogelijkheden van de werknemer. Zeker nu de gemiddelde leeftijd op de werkvloer stijgt, wordt dat steeds belangrijker. Binnen ergonomie onderscheiden we drie grote domeinen:

• Organisatorische ergonomie: Wie doet welke job? Is die persoon daarvoor geschikt en opgeleid? In dit domein is het belangrijk om zwaar of lastig werk - zoals tillen of telkens dezelfde beweging doen - goed te verdelen over meerdere mensen. Zo voorkomen we dat één iemand elke dag hetzelfde belastende werk moet doen.
• Cognitieve ergonomie: Hier gaat het om hoe we denken en informatie verwerken. Machines en systemen moeten logisch in elkaar zitten, zodat onze medewerkers minder snel fouten maken. Hoe logisch en gebruiksvriendelijk zijn onze machines en systemen met andere woorden? Een simpel voorbeeld: groen is aan, rood is uit — als dat omgekeerd is, gaat het sneller mis. 
• Omgevingsergonomie: In dit domein kijkt men niet alleen naar wat de medewerker doet, maar in welke omstandigheden (temperatuur/verlichting ...). Werken bij 22 graden is namelijk iets anders dan werken in een vriesruimte of onder de hete bakkende zon. Temperatuur en werkomstandigheden hebben een grote invloed op hoe het lichaam reageert en of in de mate dat er klachten verschijnen.
  

In dit artikel focussen we echter op organisatorische ergonomie: hoe mensen bewegen tijdens het werk. Denk aan tillen, duwen, lang staan of werken in lastige houdingen. Door daar slim op in te spelen, voorkomen we veel lichamelijke klachten. 

Een win-win voor werknemer én werkgever

Karen Van Den Bulcke: "Ergonomie is geen luxe, maar een investering die rendeert. Voor werknemers betekent het meer comfort, minder pijnklachten en een betere werkbaarheid. Voor werkgevers vertaalt zich dat in minder ziekteverzuim, minder uitval en meer productiviteit."

Lichamelijke klachten – vooral aan armen, benen en rug – blijven vandaag nog altijd een van de meest voorkomende redenen voor werkverzuim. Investeren in ergonomische werkplekken helpt die klachten voorkomen én verhoogt de tevredenheid en productiviteit van het team. 

Bovendien geldt ook het volgende: in tijden van nijpend arbeidstekort kan een comfortabele, goed doordachte werkomgeving ook het verschil maken om mensen aan te trekken én te behouden.

Hoe ontstaan fysieke klachten?

Hoeveel belasting iemand aankan, verschilt van persoon tot persoon. Sommigen kunnen lichamelijk zwaarder werk aan dan anderen, en dat hangt af van verschillende factoren. Wanneer de belasting te groot wordt, begint het lichaam signalen te geven: pijn, vermoeidheid of andere klachten.

De draagkracht van een persoon wordt beïnvloed door:

• Leeftijd: met de jaren wordt de emmer kleiner, het lichaam herstelt trager;
• Fysieke fitheid: wie in goede conditie is, kan meer aan;
• Gezondheid: ziekte of medische problemen verkleinen de belastbaarheid;
• Slaap: onvoldoende rust zorgt voor minder herstel en sneller klachten;
• Voeding en hydratatie: goed eten en genoeg drinken ondersteunen het lichaam en vergrootten de emmer;
• Stress: spanningen, zowel thuis als op het werk, verlagen de draagkracht.

Als we met al deze factoren rekening houden, kunnen we beter inschatten wat we van iemand kunnen vragen zonder zijn of haar lichaam te overbelasten.

Wat vragen we van onze mensen?

Hoe zwaar het werk is, hangt niet alleen af van het gewicht dat iemand moet tillen. Ook de werkdruk, herhaling, werkhoudingen en bewegingsvrijheid spelen een rol. Een bak van 2 kilo verplaatsen is iets anders dan een van 20 of 50 kilo. Ook hoe vaak iemand dezelfde taak moet doen, speelt een rol: eenmalig iets tillen is veel minder belastend dan datzelfde 30 keer te doen.

De houding waarin het werk moet gebeuren is ook belangrijk. Moet iemand diep bukken of ver reiken, of kan het in een natuurlijke houding? Gelukkig bestaan er vandaag allerlei oplossingen, zoals exoskeletten die de fysieke belasting van de medewerkers verlichten. Reindert Nachtergaele (Festool) toonde tijdens een praktische sessie hoe zo’n exoskelet de werknemer kan ondersteunen bij zwaar werk.

Karen Van Den Bulcke vat samen: "Hoe zwaarder, repetitiever en minder ergonomisch een taak is, hoe groter de belasting voor het lichaam. Als die belasting de draagkracht van een werknemer overschrijdt, ontstaan al snel klachten. Daarom is het cruciaal om stil te staan bij wat we van mensen vragen, en of dat wel in verhouding is tot wat ze aankunnen."

De balans zoeken

"Om lichamelijke klachten te vermijden, is het belangrijk dat er een evenwicht is tussen wat iemand aankan en wat we van hem of haar vragen," vervolgt Karen Van Den Bulcke. "Een goede lichaamshouding speelt daarbij een grote rol. Ons lichaam werkt het best in een neutrale houding, waarbij gewrichten zoals rug, schouders en knieën zich in hun natuurlijke positie bevinden. In die houding kunnen we kracht zetten zonder ons lichaam te overbelasten."

Bij het inrichten van een werkpost is het belangrijk dat we die neutrale houding zoveel mogelijk aanmoedigen. Maar dat alleen is niet genoeg. Ook de manier waarop het werk georganiseerd is, speelt mee. Ergonomisch ontworpen werktafels, zoals gedemonstreerd door Fleetwood tijdens het praktische gedeelte, kunnen daarbij een krachtig hulpmiddel zijn.

Opleiding is daarbij essentieel: werknemers moeten weten hoe ze correct moeten tillen, duwen en trekken. Tijdens de praktijkworkshop van Karen Van Den Bulcke leerden deelnemers stap voor stap hoe je veilig dient te tillen. Ook de Virtual Reality-sessie van Bram Van de Wege (ERGO XR) bood een meerwaarde: via een digitale simulatie leerden deelnemers hoe ze hun lichaamshouding kunnen verbeteren en welke bewegingen ze beter vermijden op de werkvloer.

Wat zegt de wet?

Ergonomie is niet zomaar een optie of extraatje, het is als één van de zeven welzijnsdomeinen zelfs een officieel onderdeel van de Codex Welzijn op het Werk. De wet schrijft voor dat je ergonomie moet aanpakken via het dynamisch risicobeheersingssysteem.

Concreet wil dat zeggen: risico’s in kaart brengen, bekijken of je ze kunt vermijden (bijvoorbeeld door hulpmiddelen in te zetten zoals hefapparaten), en als dat niet lukt, nagaan hoe je de risico’s kunt beperken — bijvoorbeeld door het werk anders te verdelen of mensen op te leiden.

Omdat een werkplek nooit stilstaat, moet die risicoanalyse ook regelmatig herbekeken worden, bijvoorbeeld bij veranderingen in productie of personeel.

Nieuw in de codex: boek 8 over ergonomische belasting

Karen Van Den Bulcke: "De regelgeving rond ergonomie is de laatste jaren uitgebreid. Sinds kort is ook boek 8 van de codex uitgebreid met bepalingen rond ergonomische belasting. Daarin staat onder meer dat je vanaf het ontwerp van een werkpost al met ergonomie rekening moet houden, en dat je bij elke aanpassing van de werkplek opnieuw moet nadenken over werkhouding, belasting en veiligheid."

"Volgens de wet moet je bovendien minstens één keer per jaar nagaan of je risicoanalyse nog actueel is. Is er iets veranderd op de werkvloer? Zijn er nieuwe machines, taken of medewerkers bijgekomen? Dan moet je je risico’s opnieuw evalueren."

"Als werkplekken slecht ontworpen zijn, is enkel de werknemer opleiden onvoldoende – ontwerp is de sleutel tot duurzame ergonomie"

Verantwoordelijkheden en de rol van de ergonoom

De eindverantwoordelijkheid ligt bij de werkgever, maar in de praktijk is het vaak de preventieadviseur die de werkgever hierin begeleidt. De wet legt nu ook duidelijker vast wanneer je als organisatie een beroep moet doen op een gespecialiseerd ergonoom. Dat is het geval in drie situaties:

• Bij complexe vragen of projecten waarbij er onvoldoende expertise is, zoals het ontwerpen van nieuwe werkposten of het inschatten van specifieke risico’s;
• Als bij een bedrijfsbezoek door de externe dienst ergonomische risico’s worden vastgesteld die verder onderzocht moeten worden;
• Als je een C- of D-bedrijf bent en ergonomie één van de vijf prioritaire thema’s is in het beleidsadvies.

Karen Van Den Bulcke had nog een opmerking hieromtrent: "Daarnaast is er ook een nieuwigheid voor Comités voor Preventie en Bescherming op het Werk (CPBW). Zij hebben voortaan de plicht om een basisopleiding te krijgen over ergonomie. Hoe lang of in welke vorm die opleiding moet zijn, ligt niet vast."

Wat met langdurig stilstaan?

Moeten je werknemers urenlang rechtstaan, dan moet je daar een risicoanalyse voor doen. De wet schrijft voor dat werknemers twee keer per dag minstens 15 minuten mogen zitten, tijdens de arbeidstijd. Een eerste keer tussen 1,5 en 2,5 uur na de start van een shift, en nog eens in de tweede helft van de werkdag. Dat kan tijdens zittend werk of in een rustruimte en is inbegrepen in de werktijd.

Ook andere risico’s zoals extreme temperaturen, trillingen, verlichting en fysieke belasting worden wettelijk gereguleerd via grens- en actiewaarden. Werkgevers moeten risicoanalyses uitvoeren – op screening-, observatie- of analyseniveau – en gepaste maatregelen nemen: werkplek aanpassen, hulpmiddelen voorzien, jobrotatie toepassen of opleidingen geven.

Karen Van Den Bulcke vatte samen: "Het basisprincipe blijft: voorkom overbelasting via een goed werkplekontwerp. Hou rekening met ideale werkhoogtes, reikwijdtes en werkhoudingen. Als werkplekken slecht ontworpen zijn, is enkel de werknemer opleiden onvoldoende – ontwerp is de sleutel tot duurzame ergonomie."